Tsjechov en de Krim - door Jan van Gemert

Tsjechov aan de Zwarte Zee
Beroemde toneelstukken en verhalen zijn  geschreven op de Krim zoals die van Anton Tsjechov. Op zoek naar sporen verkende theaterdocent Jan van Gemert samen met boekhandelaar Ferry Schoth dit prachtige schiereiland aan de Zwarte Zee. Zij bezochten het voormalige woonhuis van Tsjechov en ontdekten een panoramaschilderij dat  herinnert aan het beleg en de zware gevechten tijdens de Krimoorlog.
De dame met het hondje

Anton Tsjechov kennen we vooral van toneelstukken als De meeuw en de Kersentuin, maar hij geldt nog steeds als Ruslands beste schrijver van korte verhalen. Zo ook de smakelijke liefdesgeschiedenis van
De dame met het hondje dat hij in Jalta schreef en dat later ook verfilmd werd. Families laten zich fotograferen bij het beeld van de dame, het hondje en de toekijkende minnaar aan de boulevard langs de Zwarte zee. Er is niet veel fantasie voor nodig om je te wanen in 1898 toen Tsjechov er arriveerde om er te kuren vanwege zijn tbc. ‘ Deze badplaats met haar grote hotels, haar palmbomen, haar cactussen en blauwe zee komt me vreemd en kunstmatig voor. Het lijkt alsof de mensen die er wonen, ‘leven’ , naast de gang van het leven.’ De voor de aristocratie gebouwde hotels en sanatoria staan nu rij in rij met moderne hotels van spiegelglas. De immer blauwe zee is het toneel van luid ronkende speedboten. Russische toeristen vertoeven aan het water of laten zich op de marmeren boulevard naar keuze fotograferen in barokke jurken of stoere lederen jassen. 

Realisme
Ondanks het succes als schrijver maakte Tsjechov zijn medicijnenstudie af en werd dokter. Begin jaren tachtig begon Tsjechov in de geest van Nikolay Gogol kluchten te schrijven die nog steeds worden opgevoerd zoals De beer en Het huwelijksaanzoek. Vervolgens schreef hij Ivanov wat gezien kan worden als poging om een nieuwe dramatische schrijfstijl te ontwikkelen. Hij wilde het leven waarnemen en op het toneel tonen zonder partij te kiezen en tegelijk de frustraties van de personages zichtbaar maken. Het ging om een gevoel van waarheid zonder de theatrale stereotypen van zijn tijd. Zijn volgende stuk De Meeuw flopte aanvankelijk. Voornaamste reden was dat de acteurs niets van het stuk en de bedoelingen van de auteur hadden begrepen. Ze hadden het daarbij te snel ingestudeerd en kenden tijdens de première  niet eens hun tekst. Tsjechov durfde het pas vier jaar later opnieuw te laten opvoeren door het Moskous Kunsttheater van theatervernieuwer Stanislavski. De acteurs waren goed getraind, techniek was belangrijk en  er werd lang gerepeteerd.  
Het huis van Tsjechov in Jalta
Voor zijn vertrek naar Jalta had Tsjechov nog repetities bijgewoond. Hij had het zich minder realistisch voorgesteld. Om sfeer te creëren had Stanislavski namelijk alles uit de kast gehaald: prachtige belichting van een ondergaande zon op een meer waarbij het stuk zich afspeelde, kwakende kikkers, een hond die blafte in de verte, alles was aanwezig behalve het menselijk tekort en de frustraties die ontstaan tussen mensen die niet of nauwelijks naar elkaar luisteren en elkaar niet begrijpen. Tsjechov kon ook luid lachen om deze vorm van realisme dat leunde op het naturalisme en dan riep hij uit:  ‘Het toneel heeft zijn eigen conventies. Er is geen vierde muur. Buiten dat is het toneel een kunst; het weerspiegelt de kwintessens van het leven; men hoeft er dus niets overbodigs aan toe te voegen.’
Tsjechov had in Jalta een stuk grond gekocht in de heuvels – met uitzicht op zee- om er een huis op te laten bouwen. Hij wachtte er op bericht over de première. De bevriende toneelschrijver Nemirovitsj-Dantsjenko; ‘Toen het doek weer dichtging na het eerste bedrijf,  gebeurde er iets dat in het theater slechts eenmaal in tientallen jaren gebeurt; stilte, een diepe stilte in de zaal en op het toneel. Het publiek scheen hier verstard en daar begreep men het nog niet… Dat duurde lang. (…)En plots gebeurde er iets als een dijkbreuk, als het ontploffen van een bom: een oorverdovende explosie van applaus. Iedereen applaudisseerde, vriend en vijand.’ De volgende morgen ontving Tsjechov in Jalta een telegram over het succes. Hij  reageerde aanvankelijk opgelucht maar bleef kritisch. ‘Stanislavski begreep niets van Tsjechov’s kritiek, want ze hadden toch succes. Volgens Stanislavski werd de Russische volksziel  tot uitdrukking gebracht op een zwaarmoedige en tragische wijze. Tsjechov op zijn beurt verklaarde dat hij zijn stukken als komedies had geschreven. Ze gaan over de eigenschap van mensen te treuren om het verleden en te hopen op een toekomst waarin alles beter is terwijl ze het mooie van het heden niet zien.
Tsjechov krijgt een relatie met Olga Knipper die hij als actrice in De meeuw had leren kennen. Haar bestaan als actrice dwingt haar om heen en weer te reizen naar Moskou. Wanneer het huis klaar is trekken zijn zuster en moeder bij hem in.

Gefilterd licht
Jalta- Kamer met piano waar Rachmaninov aan speelde
We gaan te voet naar het huis aan de Vul Kirova en vertrekken vanaf het Leninplein aan zee waar het Lenin vanaf zijn voetstuk opkijkt naar het logo van het McDonald’s restaurant. Er vindt een herdenking plaats van de bevrijding van de  tweede wereldoorlog. Veel uniformen, ook van groepen scholieren die in soldatenpas en met kin omhoog langs het publiek marcheren. Er heerst een opgetogen en familiale sfeer op deze nationale vrije dag.  Al lopende zien we huizen uit Tsjechovs tijd, zowel mooi gerestaureerde datsja’s als ook vergane glorie. We vragen de weg aan drie uitgelaten kinderen die terugkomen van de herdenking met een bos paarse seringen in de hand. Zij geven in keurig Engels antwoord en vragen of we in Amsterdam wonen. Om er te komen dalen we af over  een trap door de weelderig groene tuin die nog door Tsjechov zelf was ontworpen. Twee dames van in de zeventig leiden ons rond en wijzen op de schilderijen en het  meubilair terwijl  ze Russisch tegen ons blijven praten. Alles is nog zoals toen. In de donkere vertrekken hangen enorm veel ingelijste foto’s van vrienden en gasten.  Op de eerste verdieping is de werkkamer te zien waar Tsjechov. De drie zusters en De kersentuin schreef. De verstilde sfeer wordt versterkt door het gefilterde licht uit het kleurige bovenraam. Overal hangen foto’s van acteurs,  choreografen, dichters, zijn artsen en schrijvers waaronder zijn vrienden  Maxim Gorki en Leo Tolstoi. Deze laatste woonde ook op de Krim. In de zitkamer staat de piano waar Rachmaninov nog op speelde en waar de leden van het Moskous Kunsttheater vertoefden tijdens een bezoek aan Jalta. Met een vriendelijke lach gebaren beide dames naar de deuropening. Plotseling staan we buiten. Ik  loop door de geurende tuin met hoge ceders en ga op een bankje zitten naast een snel stromend beekje. Tsjechov werd regelmatig gegrepen door zijn chronische drang om Jalta te ontvluchten. ‘Ik heb er genoeg van‘ , schreef hij aan Soevorin ‘van mijn rol als mens, die niet meer leeft maar sukkelt om zijn gezondheid te herstellen.  Ik wandel op het strand en door de straten, als een pope in ruste’. Zijn rusteloosheid is zeker beïnvloed door het besef dat hij gezien zijn gezondheid niet lang meer te leven had. Maar hij had ook zijn opwellingen waardoor ook deze tuin is ontstaan. Hij richtte er een tijd alle aandacht op en raakte er helemaal van in de ban. Waarschijnlijk heeft hij op deze impulsieve manier ook enkele andere huizen gekocht waaronder de idyllisch aan zee gelegen kleine datsja in Goerzoef, twintig kilometer verderop, ver weg van het enigszins mondaine Jalta.

Panorama
Het Panorama
De kustweg naar Sebastopol is kronkelig en geeft een goed beeld op de massieve bergwanden landinwaarts. Ergens boven staat het Livadiapaleis waar aan het einde van de tweede wereldoorlog de Jalta conferentie werd gehouden. Ruim honderd jaar daarvoor werd tussen 1853 en 1856 bij de havenstad Sebastopol de Krimoorlog uitgevochten. Het was voor landen als Frankrijk, Engeland en Turkije ondenkbaar dat Rusland de macht zou krijgen over de Bosporus. We ontdekten er een panorama zoals van Mesdag, maar dan een bloedige versie over de verdediging van Sebastopol tijdens de 349 dagen durende bezetting tijdens de Krimoorlog. Het panorama heeft een diameter van 36 meter en een oppervlak van duizend vierkante meter. Het is zo realistisch geschilderd, dat de decoratieve zandzakken die ervoor liggen, erin lijken op te gaan. Op bepaalde tijden klinkt er geluid van kanonvuur, geweerschoten en trompetten waardoor je je even in een oorlogsfilm waant. Tsjechov heeft deze vorm van realisme niet meer meegemaakt. Het panorama werd een jaar na zijn overlijden in 1904 opengesteld. Ik stel me voor dat hij ondanks de verschrikkingen op het panorama op zijn minst moest grinniken om de deze vorm van illusie die hij in de opvoeringen zo probeerde te bestrijden.

Literatuur
Erenstein,R. (2010) Toneelbespiegelingen, Pallas Publications
Figes, O. (2010). De Krimoorlog. Of de vernedering van Rusland. Nieuw Amsterdam
Troyat, H. (1988). Tsjechov biografie. Uitgeverij de Prom, Baarn.

Bezoek het museum van het Panorama van Sebastopol: klik hier...

Gerelateerde websites
www.tsjechov3.nl

Opvoeringen van werk van Tsjechov
De aankomende drie jaar worden door Theaterbureau Hummelinck Stuurman de drie grote toneelstukken opgevoerd van Tsjechov. Nu eerst De meeuw, gevolgd door Oom Wanja in 2012 en de Kersentuin in 2013. Zie www.tsjechov3.nl